Wskazówki dla chorych leczonych w placówkach onkologicznych
„Żeby zobaczyć tęczę
Trzeba przeczekać burzę”
(Dolly Parton)
Ważne uwagi na “dzień dobry”
Należy pamiętać o zmianie priorytetów. Celem nadrzędnym staje się powrót do zdrowia i życia, dlatego należy myśleć nie tylko o tym co jest “dziś”, ale i o tym, co ma być za wiele lat. Należy zgodzić się na cenę, jaką nierzadko przychodzi zapłacić za wyleczenie (amputacje, stopnie, przejściowe złe samopoczucie, wyłysienie czy wychudzenie). Należy także zmienić gradację ważności spraw, nie być nadmiernie wymagającym wobec siebie i nabrać zdrowego dystansu do spraw nieistotnych.
Przed rozpoczęciem leczenia warto mieć oznaczoną grupę krwi. Wiele z chorych osób nosi luźne bransoletki na wysokości przedramienia z wygrawerowanym napisem (np. “Jestem Amazonką – strona lewa”, “jestem po usunięciu krtani”, “Mam stomię jelitową i cukrzycę”, etc.). Chodzi o to, by w razie wypadku lub innego nagłego zdarzenia (zawał, utrata przytomności bez przyczyny) osoby ratujące wiedziały, na co jest ta osoba chora, do której ręki nie wolno wykonywać wkłuć, itd.
Nie należy samemu stosować preparatów o nieznanym składzie i pochodzeniu z uwagi na fakt, że nie mamy żadnej pewności czy preparat ten pomaga czy szkodzi. W sposób pewny możemy mówić jedynie o substancjach przebadanych i dopuszczonych do obrotu, czyli o lekach. Natomiast w przypadkach, gdy ktokolwiek proponuje choremu preparat bez żadnych atestów („cudowny” lek na wszelkie choroby, w tym nowotworowe) jego przyjmowanie może nastąpić wyłącznie na własną odpowiedzialność pacjenta – bez żadnej gwarancji, że preparat ten nie przyspiesza rozwoju nowotworu lub, że nie utrudnia właściwej metody leczenia.
Należy zaufać lekarzowi lub zespołowi lekarzy, którzy podjęli się prowadzenia leczenia onkologicznego. Zaufanie to powinno wynikać ze świadomego wyboru i być oparte na szczerych rozmowach. Jeżeli zaufania tego nie będzie, istnieje ryzyko, że z jednej strony zespół leczący nie będzie mówił prawdy, a z drugiej – że nie znający prawdy pacjent będzie musiał samemu domyślać się jej i nierzadko szukać odpowiedzi na swoje pytania u osób zupełnie nieprzygotowanych do podejmowania odpowiedzialnych decyzji medycznych (“bioenergoterapeutów”, “kręgarzy”, czy innych przedstawicieli tzw. “metod niekonwencjonalnych”). Leczenie musi opierać się na zaufaniu.
S ł o w n i c z e k p o j ę ć
Abstynencja
W zasadzie podczas leczenia onkologicznego obowiązuje pełna abstynencja od tytoniu, alkoholu czy innych używek. Wynika to z faktu, iż substancje zawarte w nich nasilają objawy uboczne leczenia i zmniejszają efekt leczenia. Po zakończonym leczeniu można pozwolić sobie okazjonalnie na niewielką ilość słabego alkoholu, zgodnie z zasadą, iż wszystko jest dla ludzi, ale z właściwym umiarem. Natomiast nie powinno być miejsca dla ponownego palenia tytoniu.
Aktywność fizyczna
Wskazane są krótkie spacery i lekkie ćwiczenia ruchowe. Nie zaleca się natomiast wykonywania ciężkiej pracy fizycznej – wykonywać powinno się jedynie te czynności, które są niezbędne. W czasie trwania leczenia onkologicznego należy dużo odpoczywać (długi sen w nocy, krótkie drzemki w ciągu dnia). Zmiana pozycji ciała z siedzącej lub leżącej na stojącą powinna odbywać się powoli (pozwala to uniknąć dość częstych zawrotów głowy). Nie należy udowadniać za wszelką cenę, że “nadal jest się w formie” i nie należy wstydzić się poprosić kogoś o pomoc.
Biegunka
Biegunka jest objawem często towarzyszącym leczeniu onkologicznemu – zawsze jednak ustalenie przyczyny i leczenia należy do lekarza. Może ona wynikać zarówno z błędów dietetycznych, radioterapii miednicy małej, infekcji, stosowania niektórych antybiotyków czy stosowania chemioterapii (tu szczególnie ważne są: 5-Fluorouracyl, Metotreksat, 6-Merkaptopuryna, Aktynomycyna-D, Adriamycyna, Arabinozyd-C, Mitoksantron – osoby otrzymujące w czasie chemioterapii w/w leki powinny szczególnie uważać na możliwość pojawienia się biegunek). Pewnym ułatwieniem dla profilaktyki mogą być poniższe wskazówki dietetyczne:
§do pokarmów dozwolonych należą: woda, słaba herbata, czysty bulion, makaron, czysta żelatyna, sok jabłkowy, nektar brzoskwiniowy, przetarte warzywa, ryby, banany, ziemniaki, morele, biały ryż, kurczak lub indyk bez skórki, mus jabłkowy, puree ziemniaczane, chudy biały ser, suche grzanki.
§należy także dużo pić, gdyż w czasie biegunki łatwo jest o odwodnienie (picie powinno być podane w temperaturze pokojowej; napoje gazowane powinny być wypite po ich odgazowaniu; dietę płynną można stosować max. do 3-5 dni).
§z leków można polecić: Smecta, Nifuroksazyd, Loperamid, Carbo medicinalis (węgiel leczniczy), choć o ich włączeniu każdorazowo musi zdecydować lekarz.
§należy natomiast unikać: spożywania pokarmów bogatych we włóknik, surowych jarzyn i owoców, prażonej kukurydzy, kawy, alkoholu, herbaty, orzechów, fasoli, pikantnych przypraw, kapusty, produktów z pełnego ziarna, słodyczy, mleka i jego przetworów oraz potraw zbożowych.
Proszę zawsze spytać lekarza prowadzącego leczenie o stopień ryzyka powstania biegunek.
Ból
Ból jest istotnym problemem dla większości chorych leczonych z powodu choroby nowotworowej – przyjmuje się, że dotyczy on około wszystkich chorych, przy czym 4/5 z nich odczuwa co najmniej 2 rodzaje bólu, a 1/3 – więcej niż trzy. Już z tego krótkiego zdania widać, że aby leczenie bólu było skuteczne musi być prowadzone przez lekarza. Interwencje samego chorego, polegające na nie uzgodnionym z lekarzem przyjmowaniu leków powinny być jak najrzadsze. Tylko lekarz może bowiem dobrać właściwy lek, we właściwej dawce, podany odpowiednią drogą i w odpowiednich odstępach czasu.
Ból u pacjentów onkologicznych może wynikać zarówno z samego procesu chorobowego, jak też z powikłań leczenia oraz z innych chorób współistniejących. Na stopień odczuwania bólu duży wpływ mają czynniki psychiczne, jak: nastawienie do choroby, chęć życia (wola walki) i znaczenie, jakie chory nadaje bólowi. Ponadto znamy obecnie cały szereg czynników, które mogą poprzez swoją obecność lub brak wpływać na poziom tzw. „progu bólowego”, czyli – mogą obniżać lub podwyższać odczuwanie bólu. Ból nasila się wraz z:
§ lękiem, gniewem, smutkiem, nudą, depresją,
§ bezsennością, apatią, brakiem apetytu,
§ zmęczeniem, niepokojem, niewygodą,
§ poczuciem opuszczenia, samotnością, izolacją,
§ niewiedzą co do swojej choroby i charakteru prowadzonego leczenia.
Przeciwnie, ból staje się mniejszy, gdy występują zjawiska odwrotne do wymienionych. Należy zatem starać się (dotyczy to całej rodziny chorego), by w miarę możności aktywność domowa i społeczna chorego była jak najbardziej zbliżona do tej przed chorobą.
Jak wspomniałem, decyzja o włączeniu konkretnego leku powinna należeć do lekarza. Warto jednak samemu pamiętać o kilku zasadach:
§ leki przeciwbólowe podajemy nie wtedy, kiedy boli, lecz regularnie („z zegarkiem w ręku”) w określonych przez lekarza odstępach czasu. Chodzi o to, by zapobiec powstaniu bólu, a nie o to, by go redukować, kiedy już trwa. Dlatego leki te przyjmujemy nawet wtedy, gdy ból nie występuje. W miarę możności nie powinno się natomiast podawać leków „na żądanie”.
§ o bólu należy lekarzowi mówić przy każdej wizycie, gdyż jest to ważny temat. Często bowiem nasilenie dolegliwości bólowych odbierane jest przez chorych jako oznaka postępu choroby i przez to budzi duży niepokój. Dla własnej orientacji warto zrobić sobie w zeszycie rysunek (pozioma linia długości 10 cm – lewy koniec to brak bólu, prawy koniec to ból największy do wyobrażenia), gdzie będzie można zaznaczać natężenie bólu. Jeżeli np. ocenimy własny ból na średni, zaznaczymy go na skali jako „5”. W ten sposób możemy co dzień śledzić postępy w leczeniu bólu i pomóc lekarzowi w modyfikowaniu dawek leków.
§ jak wspomniałem, sam chory nie powinien przyjmować leków przeciwbólowych. Jeżeli jednak zajdzie taka konieczność, należy zacząć od leków najsłabszych (np.: Paracetamol, Ibuprofen, Pyralgin, Mefacit, Piroksykam, Diklofenak). Niektóre z w/w leków można otrzymać w aptece bez recepty – zawsze jednak proszę odnotować ile tabletek i którego leku podano, o jakich godzinach i jak długo utrzymywał się efekt przeciwbólowy (dane te proszę podać lekarzowi podczas najbliższej wizyty).
Dieta – wskazówki ogólne
Ponieważ chorzy onkologiczni dość często chorują także na inne, nierzadko przewlekłe schorzenia, warto w tym miejscu wspomnieć, że istnieją także diety specjalne, przeznaczone dla osób chorujących np. na choroby przewodu pokarmowego, cukrzycę, zespoły zaburzeń wchłaniania czy inne i podać w tym miejscu jako przykład dietę stosowaną w chorobach wątroby i dróg żółciowych. O wyborze do prezentacji w Poradniku tej właśnie diety zdecydowało to, że wiele spośród leków onkologicznych (cytostatyków) wydala się przez wątrobę i drogi żółciowe, stąd konieczna jest dbałość pacjenta o utrzymanie tych narządów w dobrym stanie.
Należy jednak pamiętać, że o wyborze diety i o jej wdrożeniu decyduje lekarz! Jeżeli zasady diet specjalnych kolidują z wytycznymi dotyczącymi diet stosowanych przy radioterapii czy przy chemioterapii, proszę samemu nie eksperymentować – wszelkie wątpliwości pomoże rozwiać lekarz prowadzący leczenie.
Zasady diety:
Korzystne jest:
§ spożywanie pokarmów bogatych w witaminę C.
§ spożywanie pokarmów ciepłych, w małych ilościach, ale często (do 5 razy na dzień).
§ w okresie bólowym częste picie małych ilości słodkich, ciepłych płynów (pobudzają one wydzielanie rozcieńczonej żółci).
§ przyrządzanie potraw poprzez ich gotowanie, pieczenie w folii lub duszenie bez tłuszczu. Zupy i sosy należy sporządzać na wywarach warzywnych podprawiając je zawiesiną mąki i mleka.
§ przyrządzanie potraw bez tłuszczu (małe ilości tłuszczu można natomiast podać osobno do gotowych posiłków).
§ stosowanie samych ubitych białek z jaj, zamiast żółtka. Żółtko można ewentualnie dodać, ale w ilości jak najbardziej rozcieńczonej.
§ picie odtłuszczonego mleka.
§spożywanie dużych ilości warzyw i owoców, a także soków (nieklarowanych, tzn. takich, w których pływają rozdrobnione kawałki owoców).
W diecie należy starać się unikać:
§ Czekolady, żółtek jaj, kakao, słoniny, smalcu, móżdżku, cynaderek, wątróbki, baraniny, gęsi, kaczek, dziczyzny, tłustych ryb (węgorz, łosoś, śledź, makrela, sardynki), potraw z konserw, grochu, fasoli, gotowanej kapusty, razowego pieczywa, bobu, szczawiu, szpinaku i rabarbaru.
§ Stosowania ostrych przypraw (pieprz, papryka, musztarda, cebula, ocet).
§ Ogranicz ilość spożywanego błonnika i tłuszczu w pożywieniu.
Drugim rodzajem diety specjalnej jest dieta stosowana u chorych ze stomią (tj. sztucznym odbytem). W tej diecie wskazane jest:
§spożywanie pokarmów bogatych w witaminy w ilości do 3 posiłków dziennie w regularnych odstępach czasu.
§wolne żucie świeżego jedzenia.
§urozmaicanie posiłków tak, by każdego dnia dodać nową potrawę.
§picie do 2 litrów płynów na dzień (w razie biegunek – odpowiednio więcej).
§picie jogurtów, kefiru i maślanki (zmniejszają ilość nieprzyjemnych gazów).
§spożywanie otręb pszennych.
§dozwolone jest picie niewielkich ilości niskoprocentowego alkoholu – za wyjątkiem piwa, którego przy stomii pić nie wolno.
Natomiast nie zaleca się spożywania:
§kapusty, jajek, fasoli, grochu, cebuli, szparag, czekolady, piwa, lemoniad.
§pokarmów zbyt słodkich i zbyt tłustych.
§Pokarmów sztucznie barwionych i zawierających konserwanty.
Dieta po chemioterapii
Uwagi ogólne:
1.W czasie trwania danego kursu chemioterapii oraz przez 2-3 dni po jego zakończeniu należy jeść pokarmy lekkostrawne w ilościach mniejszych niż zazwyczaj. Natomiast w przerwach pomiędzy kolejnymi cyklami chemioterapii nie ma istotnych ograniczeń co do ilości i rodzaju pożywienia - jest to okres regeneracji organizmu i dlatego bardzo ważna jest jakość spożywanych pokarmów.
2.Za pokarmy dozwolone uważane są:czerwone mięsa (zwłaszcza wątróbka); zielone, liściaste warzywa; lody; odżywki dla niemowląt; twarogi; sery; makaron z serem; koktajle mleczne; banany; przeciery; ziemniaki puree; jajecznica; galaretki.
3.Niewskazane jest spożywanie: pomidorów; cytryn; soków cytrynowych, grejpfrutowych i pomarańczowych; pikantnych lub ostrych przypraw; surowych warzyw; tostów; granulatów.
Przy braku apetytu należy:
§wprowadzić zasadę: „jeść mniej, ale częściej”, nawet jeżeli nie jest to zwykła pora spożywania posiłków (należy jeść wtedy, gdy poczuje się głód).
§jeść pokarmy wysokokaloryczne.
§wzbogacić swoją dietę, wypróbować nowe przepisy kulinarne.
§jeść powoli, w ciszy i spokoju. Można także zmienić charakter (nastrój) spożywanych posiłków - spróbuj jeść z rodziną, zapal świece, włącz cichą nastrojową muzykę czy radio lub telewizor.
§pobudzać apetyt np. aktywnością fizyczną (spacer, jazda na rowerze) lub lekami (Citropepsin, Peritol).
§w ciągu dnia używać dodatków o wyraźnym smaku (herbata miętowa, guma do żucia, pastylki miętowe jak Mentos czy Mynthon, pastylki z eukaliptusa, można także jeść pokrojonego w kostkę i schłodzonego ananasa - jest najlepszy w tym celu spośród owoców południowych).
Natomiast kaloryczność (odżywczość) potrwa można zwiększyć poprzez:
§jedzenie większych ilości masła lub margaryny.
§picie koktajlów mlecznych.
§dodawanie sosów śmietankowych lub stopionego żółtego sera do warzyw.
§sporządzanie zup w proszku poprzez ich rozpuszczenie w mleku, a nie w wodzie.
Dieta po radioterapii
Do pokarmów dozwolonych zaliczamy:
§herbata (kawa w małych ilościach),
§woda mineralna niegazowana,
§siemię lniane (sposób przyrządzenia: łyżkę stołową siemienia zalać w metalowym kubku szklanką zimnej wody, przykryć spodkiem i nastawić do gotowania na małym ogniu. Gdy wywar będzie zbliżał się do wrzenia należy go przecedzić - pestki wyrzucić, a płyn pić po lekkim przestudzeniu),
§mleko sojowe,
§odżywki: Prosobee (proszek), Nutramigen (proszek), Nutridrink (napój), Nutrison (proszek lub płyn do żywienia przez zgłębnik w kilku odmianach: Standard, Energy Plus i Fibre), Peptison (płyn do żywienia przez zgłębnik), Pepti 2000 Variant (proszek),
§jedzenie bezglutenowe (np. chleb, ciasta),
§ryż, makaron sojowy,
§chrupki kukurydziane (drobne),
§kleiki ryżowe, kasza kukurydziana,
§ziemniaki gotowane, puree gotowane, buraki, gotowana kukurydza, pomidory (bez skórki) po sparzeniu wrzątkiem,
§banany, pieczone jabłka,
§margaryna, oliwa, oleje roślinne,
§sól,
§polędwica, szynka, drób, polędwice z drobiu, wołowina, cielęcina, ryby - pokarmy duszone i mielone, mogą być z dodatkiem mąki kukurydzianej,
§jajka na miękko, półtwardo, jajecznica bez dodatków (z samych jajek),
§rosół, barszcz czerwony, zupy jarzynowe przetarte.
Do niedozwolonych / niewskazanych zaś:
§groch, fasola, kapusta,
§pieprz, przyprawy ziołowe, marynaty, czosnek, cebula, ocet,
§potrawy (np. mięsa) smażone, pieczone, wędzone.
§napoje gazowane,
§alkohole.
Powyższą dietę należy stosować w czasie trwania radioterapii (szczególnie terenu jamy brzusznej) i przez 3 miesiące od jej zakończenia. W 4 miesiącu można wycofać dietę bezglutenową, a w 5 miesiącu wolno wprowadzić mleko i jego przetwory. Przez cały rok nie wolno natomiast spożywać: potraw smażonych, ciężkostrawnych, alkoholu i napojów gazowanych. W czasie trwania radioterapii i utrzymywania diety nie wolno palić tytoniu. Przy braku stosowania się do powyższych zaleceń może dojść do powstania tzw. "zespołu złego wchłaniania” wymagającego przerwania radioterapii i/lub długotrwałego leczenia szpitalnego.
Dziedziczenie
Dane szacunkowe mówią, iż około 30% nowotworów jest wynikiem genetycznie uwarunkowanej predyspozycji. Jest to zatem problem istotny klinicznie i zarazem przesłanka, że warto wykonać badanie genetyczne (wykonuje je się najchętniej u osób już chorych i w miarę możności na początku leczenia). Służą one odpowiedzi na dwa pytania: (1) czy fakt zachorowania na nowotwór zwiększa ryzyko zachorowania wśród najbliższych krewnych, oraz (2) czy istnieje także ryzyko zachorowania na inny nowotwór. Wraz z wynikiem badania genetycznego personel Onkologicznej Poradni Genetycznej opracowuje indywidualnie dla każdego chorego i osób z jego rodziny wskazówki co do badań diagnostycznych i proponowanego postępowania. W Polsce placówką wykonującą najwięcej badań genetycznych jest międzynarodowe Centrum Nowotworów Dziedzicznych, ul. Połabska 4, 70-115 Szczecin, e-mail: ziebab@sci.pam.szczecin.pl Placówka ta posiada swoje filie w większości wojewódzkich miast Polski.
Infekcje
Okres leczenia onkologicznego wiąże się ze zwiększoną podatnością na przeziębienia, co spowodowane jest spadkiem odporności organizmu. Należy zatem uważać na wszelkie nagłe zmiany temperatury otoczenia, przeciągi, jedzenie lodów, picie zimnych napojów czy kąpiele w otwartych zbiornikach wodnych. Podaniu chemioterapii towarzyszy m.in. spadek liczby niektórych elementów krwi obwodowej, w tym białych ciałek odpowiedzialnych za odporność (przykładowo po Endoksanie ma on miejsce ok. 7-14 dnia, po Karboplatynie ok. 14-21, a np. po Lomustynie ok. 21-28). Dlatego ujemne objawy po chemioterapii mogą pojawiać się w różnym czasie i z różnym nasileniem u poszczególnych pacjentów.
Informacja
Informowanie chorego o rozpoznaniu oraz stanie zdrowia i wynikach leczenia jest obowiązkiem lekarza. Pacjent jest jedyną osobą, której lekarz ma prawny obowiązek przekazania wszelkich niezbędnych informacji, tak, aby chory mógł współdecydować o swoim leczeniu. Pacjent może upoważnić lekarza do informowania członków swojej rodziny o stanie swojego zdrowia – sam fakt bycia rodziną chorego nie wystarcza, by uzyskać od lekarza informacje o stanie zdrowia pacjenta. Kwestia informowania o stanie zdrowia ma fundamentalne znaczenie dla relacji chory-lekarz. Jeżeli między tymi dwoma stronami nie będzie zaufania, tzn. lekarz nie będzie udzielał pełnej informacji, a chory będzie np. sam się leczył u tzw. zielarzy, radiestetów, bioenergoterapeutów lub temu podobnych “cudotwórców” bez informowania lekarza o przyjmowanych substancjach, wówczas istnieje ryzyko niepowodzenia leczenia. Bardzo często okazuje się – wbrew obawom rodzin osób chorych – że przekazanie choremu rzetelnej informacji o rozpoznaniu, możliwościach leczenia oraz jego szansach na wyleczenie, skutkuje bardziej zrównoważonym podejściem do choroby i jej leczenia, niż u osób, którym nie mówi się prawdy o ich stanie zdrowia.
Jama ustna
Śluzówki terenu jamy ustnej, gardła i krtani należą do szczególnie wrażliwych na mogące powstać uboczne skutki radio- i chemioterapii (odczyn ze strony śluzówek jamy ustnej dotyczy blisko 40% chorych leczonych standartowymi metodami chemioterapii, zwłaszcza zawierającymi Metotreksat i 5-Fluorouracyl). Dlatego, w celu pełnej ich ochrony, należy:
1.spożywać duże ilości witamin B2, B6, PP, E, A.
2.często myć zęby (po każdym, nawet najmniejszym posiłku). Znaczenie ma także odpowiednia technika mycia zębów. Szczoteczka powinna być miękka, nylonowa. Przed umyciem powinna zostać wyparzona we wrzącej wodzie, a w czasie mycia – płukana w tejże. Podczas mycia należy ułożyć szczoteczkę pod kątem 45 stopni między zębami a dziąsłami, po czym powoli myć przesuwając szczoteczkę poziomo. Do mycia należy używać środków, które nie drażnią, np. sody oczyszczonej (Blend-a-med Baking Soda). Nie powinno się natomiast używać roztworów cytryny czy gliceryny (wysuszają i drażnią śluzówki).
3.dbać o właściwy stan uzębienia (wyleczenie próchnicy).
4.dbać o właściwą higienę protez zębowych (jeżeli są używane).
5.pić 3000 ml płynów na dobę, o ile nie ma przeciwwskazań.
6.w razie bólu przy połykaniu pokarmów można stosować ( o ile nie ma znacznych owrzodzeń ze strony śluzówek):
§preparat Tantum Verde (roztwór w aerozolu);
§na ok. 15 minut przed jedzeniem wypić drobnymi łykami 2% roztwór dioniny - przed połknięciem dokładnie płucząc nim usta; jak przy myciu zębów. Roztwór ten przygotowujemy wkraplając na szklanki przegotowanej i chłodnej wody 15 kropli 2% roztworu dioniny.
§roztwór wody utlenionej (1% H2O2 i H2O w równych proporcjach);
§płyn witaminowo-glicerynowy (receptę wyda lekarz);
§siemię lniane;
§Xylocainę w 2% aerozolu lub w roztworze – 15 ml na dawkę (do 120 ml na dobę);
§Tramal w kroplach (zwykle ok. 15 kropli na kwadrans przed posiłkiem);
§duże nadzieje wiąże się także z preparatem SALAGEN.
Nie wolno natomiast:
1.palić papierosów.
2.pić alkoholu.
3.spożywać pokarmów zbyt zimnych, gorących, słodkich, kwaśnych, twardych, słonych, słodkich, czy w inny sposób podrażniających śluzówki.
4.jeść słodyczy (z uwagi na możliwość próchnicy).
5.płukać jamy ustnej preparatami zawierającymi alkohol (który wysusza śluzówki).
W razie braku skuteczności stosowanego zalecanego postępowania należy zmienić dietę na półpłynną i skontaktować się z lekarzem. Konsultacja taka jest niezbędna także w razie pojawienia się na śluzówkach jamy ustnej nadżerek, owrzodzeń czy nalotów. Przestrzeganie powyższych wskazówek zalecane jest szczególnie u chorych leczonych chemicznie: Metotreksatem, 5-Fluorouracylem, Adriamycyną, Bleomycyną, Winblastyną, Aktynomycyną-D.
Kontakt z lekarzem
Zawsze trzeba pytać lekarza prowadzącego leczenie o dozwolone lub zabronione pokarmy (np. w czasie przyjmowania Natulanu nie wolno spożywać m.in. żółtego sera czy bananów).
O wszelkich schorzeniach przewlekłych, z powodu których jesteście lub byliście Państwo leczeni (cukrzyca, nadciśnienie, R.Z.S., łuszczyca, inne), nawet, jeżeli nie przyjmujecie Państwo z ich powodu żadnych leków czy zabiegów, jak też - pomimo tego, że dawno nie było objawów tych chorób -powinien być poinformowany lekarz prowadzący leczenie. Proszę wspomnieć także o wszystkich przebytych operacjach - ma to znaczenie przy doborze leków do chemioterapii i ich dawek.
Kiedy należy skontaktować się z lekarzem:
§w razie wystąpienia temperatury ponad 38 stopni C, zwłaszcza, gdy utrzymuje się ona ponad 8 godzin.
§w razie jakiejkolwiek formy przedłużającego się krwawienia.
§w razie pojawienia się zmian na skórze lub na błonach śluzowych (codziennie należy stosować wazelinę lub pomadki nawilżające do ust).
§w razie suchego, męczącego kaszlu lub duszności.
§w razie pojawienia się nagłego bólu (także głowy), zwłaszcza, gdy nie ustępuje on po doraźnie podanych lekach.
§w razie pojawienia się zaburzeń świadomości, przytomności czy pamięci.
§w razie mdłości, ostrej biegunki, kilkudniowego braku apetytu czy nieuzasadnionego spadku masy ciała.
§w razie zatrzymania oddawania moczu przez okres ponad 24 godzin.
§w razie pojawienia się uczucia pieczenia przy oddawaniu moczu.
Leczenie
Podczas planowania leczenia bierze się pod uwagę wiele różnych czynników, jak np.: rodzaj i zaawansowanie choroby, wiek (biologiczny i kalendarzowy), płeć, choroby i/lub operacje przebyte i współistniejące, choroby i/lub wady wrodzone, nietolerancje i/lub alergie, aktualnie przyjmowane leki, etc. Dlatego też może się zdarzyć, że podczas pobytu w szpitalu można spotkać innego pacjenta z rozpoznaniem choroby o tej samej nazwie, ale zupełnie inaczej leczonego.
Leki przeciwnowotworowe mogą być podawane w formie doustnej, dożylnej (wlew krótkotrwały, ciągły, pompa infuzyjna), dokanałowo (czyli do kanału rdzeniowego), podskórnie, domięśniowo lub do jam ciała. Istnieje także możliwość założenia tzw. portu naczyniowego, czyli specjalnego cewnika do dużego naczynia żylnego. Czas trwania poszczególnego wlewu, całego leczenia jak też sposób kojarzenia różnych metod leczenia zależy od bardzo wielu czynników i omówienie tego tematu zdecydowanie przekracza ramy tego Poradnika, ale z pewnością lekarz prowadzący leczenie wyjaśni wszystkie wątpliwości.
Należy informować personel medyczny o wszelkich odczuciach (ciepła, zimna, pieczenia, drętwienia, niewygody) doznawanych podczas podawania leków! Czasem po podaniu leków dożylnych występuje tzw. zespół grypopodobny, polegający na pojawieniu się podwyższonej do 37-37,5 stopni gorączki, bólach mięśniowo-stawowych, uczuciu rozbicia. Zespół ten trwa zwykle 1-3 dni. Występuje także po podaniu tzw. czynników wzrostu (Neupogen, Granocyte).
Leki
Powinno się unikać przyjmowania Aspiryny w okresie podawania leków chemicznych (po chemioterapii spotykamy się ze zwyżką temperatury do ok. 38 stopni. Jeżeli taka temperatura utrzymuje się ponad 8 godzin, należy wezwać lekarza. Przeciwgorączkowo, doraźnie, można podać Pyralgin, Apap, Paracetamol). W razie skaleczenia należy dłużej niż zwykle stosować opaski lub opatrunki uciskowe.
Dotychczas przyjmowane leki (np. przeciwcukrzycowe, hormonalne, antykoncepcyjne, nasenne i uspokajające, regulujące ciśnienie krwi, moczopędne, wykrztuśne, przeciwbólowe) oraz przyjmowane bądź zalecone do przyjęcia zabiegi lecznicze (np. Solux, Diadynamik, Aquavibron, jonoforezy, stymulacje prądami galwanicznymi, diatermie, etc.) - mogą mieć niekorzystny wpływ na przebieg choroby i tok jej leczenia. Zawsze należy ustalić z lekarzem prowadzącym utrzymanie lub modyfikację dotychczasowego leczenia innych chorób.
Niektóre z leków przeciwnowotworowych mogą zmieniać kolor i zapach wydzielin i wydalin, jak: moczu, nasienia, potu.
Morfina
Wbrew wyobrażeniu wielu chorych nie jest to lek narkotyczny, tylko opioidowy. Lek ten nie powinien i nie może kojarzyć się tak jak narkotyk, tzn. z uzależnieniem fizycznym i psychicznym, chorobami przenoszonymi drogą wstrzyknięć (HIV), itd. Nie należy bać się leków opioidowych, jeżeli takie lekarz Państwu zaproponuje. Nie jest prawdą dość powszechny jeszcze przesąd, że w chorobach nowotworowych pierwsza dawka morfiny jest zwykle ostatnią, i że należy z włączeniem morfiny czekać do ostatniej chwili. Morfina jest lekiem bezpiecznym, o ile jest właściwie stosowana. Wokół stosowania morfiny w leczeniu bólów nowotworowych narosło wśród pacjentów wiele mitów, z których najważniejsze to:
ümorfina jest „ostatecznym lekiem przeciwbólowym”. Nie jest to prawdą – morfina, przy prawidłowym dawkowaniu, jest lekiem bezpiecznym i skutecznym, który powinien być stosowany wtedy, gdy są ku temu wskazania. Odwrotnie – pozbawienie chorego właściwego leku przeciwbólowego oznacza narażenie go na uczucie stałego bólu. Włączenie morfiny nie oznacza, że pacjent będzie przyjmował ten lek do końca życia, zawsze istnieje możliwość odstawienia leku lub zamiany go na inny. Zależnie od postaci lek działa od 4 do 12 godzin. Może być podany doustnie, podskórnie (przez tzw. „motylek”), domięśniowo i dożylnie. Istnieją także leki opioidowe silniejsze od morfiny, jak choćby fentanyl.
ümorfina dłużej przyjmowana powoduje uzależnienie. Nie jest to prawdą – analiza wielu historii chorób osób przyjmujących preparaty morfiny ujawniła jednostkowe przykłady takiego zjawiska. Nie mogą one być podstawą do zrezygnowania z morfiny w ogóle.
üprzyjmowanie morfiny wiąże się z licznymi objawami ubocznymi. Morfina, jak każdy lek, daje objawy uboczne, zwłaszcza przy dłuższym stosowaniu. Jednak w przypadku morfiny nie występuje tzw. „efekt pułapowy” polegający na tym, że wraz ze wzrostem dawki leku, zwłaszcza po przekroczeniu pewnej jego dawki, nie narasta już efekt przeciwbólowy, tylko pojawiają się kolejne objawy uboczne. Oznacza to, że pacjenci mogą przyjmować coraz to większe dawki morfiny w miarę narastania tolerancji na lek. Najmniejsza dawka morfiny o przedłużonym czasie działania (co 12 godzin) to tabletka po 10 mg, największa – po 100 mg. Już to pokazuje, jak duże dawki morfiny na dobę można przyjmować bez większego ryzyka. Morfina nie wykazuje także praktycznie wcale efektu kumulowania się kolejnych dawek leku.
üwłaściwe stosowanie morfiny jest trudne. Jak każdy lek przeciwbólowy morfinę należy jak najdłużej podawać doustnie, a nie dożylnie lub domięśniowo. Wynika to z faktu, że morfina podana dożylnie działa ok. 4 godzin, czyli należy wykonać 6 iniekcji na dobę. To właśnie wyklucza lek z przewlekłego stosowania tą drogą. Dawka doustna powinna być 3x większa niż podana dożylnie. Jak wszystkie leki przeciwbólowe, morfinę przyjmować należy także wtedy, kiedy ból ustąpił (jest kontrolowany), gdyż istotą leczenia przeciwbólowego w onkologii nie jest opanowywanie bólu, gdy ten się pojawia, lecz zapobieganie powstawania bólu. Oprócz formy doustnej (tabletek, najlepiej o przedłużonym czasie działania – co 12 godzin) każdy pacjent powinien mieć w domu syrop z morfiną (gdzie 1 ml roztworu = 1 mg morfiny) lub preparat doustny w formie tabletkowej (Sevredol). Te formy morfiny rezerwuje się do leczenia tzw. bólów przebijających, czyli pojawiających się między godzinami przyjmowania tabletek morfiny. Wszystkie szczegóły co do dawkowania morfiny wyjaśni lekarz.
üwraz z morfiną nie można podawać innych leków przeciwbólowych. Nie jest to prawdą – stosowanie morfiny nie wyklucza przyjmowania innych leków. Rytm ich stosowania oraz konkretne preparaty wybierze jednak lekarz. Z własnej inicjatywy nie należy brać żadnych dodatkowych leków przeciwbólowych.
üNa własny użytek warto zapamiętać poniższą tabelkę (jak orientacyjnie przeliczyć dawkę leku – choć zawsze lepiej spytać o to lekarza!):
Preparat
Droga
podania
Siła
Działania
Czas
Działania
Dawka
Maksymalna
Morfina w roztworze wodnym (1 ml = 1 mg)
Doustna
1
4 godziny
-
Morfina w ampułkach
Podskórnie
2 – 3
4 – 5 godzin
60 mg / dobę
Poltram kapsułki 50 mg
Doustna
0,16
4 – 6 godzin
4 x 2 kapsułki
Poltram krople
Doustna
0,16
4 – 6 godzin
4 x 40 kropli
Poltram czopki 100 mg
Doodbytnicza
0,16
4 – 6 godzin
4 x 1 czopek
Poltram tabletki 100 mg
Doustna
0,25
12 godzin
2 x 1 tabletka
Kodeina tabletki 20 mg
Doustna
0,17
4 godziny
6 x 2-3 tabletki
Bunondol / Temgesic tabl.
0,2 mg podjęzykowo
Doustna
50
6 – 8 godzin
4 x 2 tabletki
Niedożywienie
Odżywianie się chorego w czasie leczenia choroby nowotworowej ma zasadnicze znaczenie dla jego kondycji i w dużym stopniu wpływa na ostateczny wynik leczenia. Często spotykany u chorych onkologicznych brak apetytu wynika z kilku przyczyn: monotonnej diety, wyniszczenia chorobowego, nudności i wymiotów, biegunek, stanu ogólnego, powikłań radio- i chemioterapii, współistniejących chorób nerek, wątroby czy układu oddechowego, powikłań pooperacyjnych, w końcu - z przyczyn czysto „mechanicznych” (brak protez, problemy z uzębieniem, zaburzenia połykania). Następstwami niedożywienia są:
1.pogorszenie stanu ogólnego chorych,
2.gorsza tolerancja leczenia,
3.spadek masy ciała,
4.zmniejszenie odporności i wzrost ryzyka zakażeń,
5.zmniejszenie wchłaniania pokarmów w jelitach,
6.spadek aktywności życiowej i siły mięśniowej,
7.wzrost ryzyka wystąpienia powikłań (w tym ciężkich),
8.dłuższy okres leczenia i rehabilitacji,
9.opóźnione gojenie się ran, skłonności do powstawania odleżyn czy przetok.
Dla oceny stanu niedożywienia często stosuje się kwestionariusz, w którym pacjent ma odpowiedzieć „tak” lub „nie” na poniższe pytania:
1.czy straciłem powyżej 3 kg w ciągu ostatniego miesiąca?
2.czy straciłem ponad 6 kg w ciągu ostatnich 6 miesięcy?
3.czy stwierdza się którąś z poniższych cech:
§słaby uścisk dłoni;
§zapadnięta twarz;
§szorstkie włosy;
§drażliwość;
§apatia.
4.czy stwierdza się którąś z poniższych cech:
§brak lub niewielki pobór pokarmu przez min. 3 ostatnie dni;
§pobór pokarmu mniejszy niż zwykle przez min. 7 ostatnich dni.
5.czy ma zastosowanie któryś z poniższych punktów:
§nasilone wymioty ponad 2 dni;
§ciężka biegunka ponad 2 dni;
§częste krwawienia lub krwotoki;
§sączenie przez otwarte rany;
§ubytki przez przetoki.
6.czy choruje Pani/Pan na którąś z wymienionych chorób: AIDS; oparzenia; nowotwór; niewydolność wątroby; uraz wielonarządowy; przewlekła niewydolność wątroby; infekcje; gorączka?
7.czy jest Pani/Pan leczony radioterapią lub chemioterapią?
Jeżeli pacjent na dwa z wymienionych pytań odpowiada „tak” prawdopodobnie w niedługim czasie będzie wymagał wzmożonego odżywiania; jeżeli odpowiada 3 razy „tak” - leczenie takie należy wkrótce rozpocząć; jeżeli odpowiada „tak” więcej niż 3 razy - wymaga go natychmiast.
Istnieją także proste sposoby obliczania dziennego zapotrzebowania energetycznego u chorych (jednak nie podejmujących istotnych wysiłków w ciągu dnia) – jednym z nich jest zaprezentowany poniżej wzór:
Zapotrzebowanie energetyczne (w kcal/dobę) = waga w kg x 25
Jeżeli chory wolny czas w ciągu dnia spędza w łóżku mnożymy otrzymany powyżej wynik przez 1,2 – a jeżeli chodzi – przez 1,3.
Dodatkowo, zależnie od gorączki, otrzymaną powyżej wartość mnożymy przez:
1,1 – przy 38 stopniach C
1,2 – przy 39 stopniach C
1,3 – przy 40 stopniach C
1,4 – przy 41 stopniach C.
Ponieważ w chwili obecnej zdecydowana większość dopuszczonych do obrotu w Polsce produktów spożywczych posiada oznaczenie wartości energetycznej produktu, łatwo można obliczyć dzienną wartość energetyczną pożywienia. Należy jednak zadbać o to, by było jak najbardziej różnorodne i urozmaicone.
Nudności i wymioty
Są to jedne z najczęstszych objawów ubocznych towarzyszących zarówno chorobie nowotworowej jak i leczeniu onkologicznemu (w tym stosowaniu chemioterapii). Rozpoznanie ich przyczyny oraz dobór prawidłowego leczenia należą zawsze do lekarza. W zasadzie wszystkie stosowane w chemioterapii leki mogą wywoływać nudności i wymioty.
Przy stosowaniu chemioterapii spotykamy się z trzema rodzajami nudności i wymiotów, zależnie od czasu ich pojawienia się:
a.ostre: pojawiają się zwykle 6-8 godzin po podaniu leków, ale mogą też pojawić się nawet po 10-12 godzinach (Endoxan),
b.opóźnione: pojawiają się po 24 godzinach i trwają nawet przez kilka dni (przy stosowaniu Cis-Platyny mogą trwać nawet do 14 dni),
c.tzw. przepowiadające: pojawiają się przed lub w czasie podawania chemioterapii, u ok. 15% chorych, zwykle uprzednio leczonych już chemioterapią i wynikają z uszkodzenia mechanizmów kontrolnych organizmu.
Panuje przekonanie, że każdy pacjent otrzymujący chemioterapię powinien otrzymywać jednocześnie leki przeciw nudnościom i wymiotom. Do najczęściej stosowanych leków należy zaliczyć: ondansetron, granisetron, tropisetron, Metoklopramid, deksametazon, domperidon, lorazepam (ten zwłaszcza przy wymiotach przepowiadających), Torekan, Fenaktil, prochloperazin. Pacjentów, u których wystąpią objawy nudności i wymiotów obowiązują zasady dietetyczne podane w punkcie „mdłości”.
Wiele leków onkologicznych powoduje nudności i wymioty (sposoby przeciwdziałania im opisałem w dalszej części Poradnika). Do leków najczęściej (w ponad 75%) powodujących te dolegliwości należą: Karmustyna, Cis-Platyna (w dawce ponad 50 mg/m2), Endoxan (w dawce ponad 1500 mg/m2), Adriamycyna (ponad 60 mg/m2) i Dakarbazyna. Drugą grupę stanowią leki, których potencjał wywoływania nudności/wymiotów mieści się w zakresie 25-70%: Karboplatyna, Cis-Platyna (w dawce do 50 mg/m2), Endoxan (w dawce 750-1500 mg/m2), Cytarabina (w dawce ponad 1 g/m2), Adriamycyna (w dawce ponad 60 mg/m2), Metotrexat w dużych dawkach (ponad 1 g/m2) i Natulan. Trzecia grupa to leki o potencjale do 20%: Endoxan (do 750 mg/m2), Adriamycyna (do 60 mg/m2), Farmorubicyna (do 90 mg/m2), Ifosfamid, Mitoxantron (do 15 mg/m2) i Metotrexat (250-1000 mg/m2). Ostatnią grupę stanowią leki o niewielkim (do 30%) potencjale wywoływania nudności i wymiotów: Taxol, Vinkrystyna, Vinblastyna, Navelbina, 2-CdA, Taxoter, Gemzar, Vepezyd, Mitomycyna, Bleomycyna, Leukeran, Alkeran, 5-Fluorouracil (do 1 g/m2) i Metotrexat.
Aby uniknąć lub zminimalizować skutki nudności należy:
•przestrzegać zaleconej diety.
•jeść mało, często i powoli.
•dużo pić w ciągu dnia, ale małymi łykami, nie wolno pić dużo w krótkim czasie. Łącznie powinno się wypić nawet do 2 i więcej litrów (8-10 szklanek). Należy zwłaszcza pić między posiłkami zimne płyny. Lepiej także jest pić napoje nie w czasie jedzenia, a w godzinę przed lub po posiłku (zalecane są soki niesłodzone - jabłkowy czy winogronowy). Wskazane jest także dodawanie do jedzenia sosów.
•dodać do posiłku małe ilości produktów o wyraźnym smaku (cytryna, sól, marynaty - grzyby, ogórki konserwowe, papryka).
•pić napoje gazowane - zmniejszają uczucie nudności.
•nosić lekkie, nie uciskające ubrania.
•oddychać głęboko i powoli.
•kilka razy w ciągu dnia zjeść schłodzone (zimne): mięso, ser, owoce, chleb - dobrze jest trzymać je pokrojone w lodówce na talerzyku.
•odpoczywać po każdym posiłku - początkowo na siedząco, a po ok. 2 godzinach - w pozycji leżącej z głową ułożoną nieco wyżej niż podczas snu.
•nie dopuszczać do wysychania śluzówek jamy ustnej poprzez częste picie małych łyków lub ssanie pastylek (landrynek).
•w przypadku szczególnie nasilonych mdłości należy spożywać szczególnie: buliony, soki, pokarmy na żelatynie czy suche tosty.
•aby zapobiec powstawaniu nudności należy np. zjeść rano, przed wstaniem z łóżka, na czczo, suchy herbatnik (bez nadzienia, cukru, czekolady).
Podczas mdłości natomiast powinno się unikać:
•w miarę możliwości - przyrządzania posiłków (ich zapach, widok, dotyk - pobudzają nudności).
•pokarmów tłustych, pieprzu, przypraw oraz pokarmów o silnym zapachu.
•pokarmów gorących (mogą pobudzać nudności i wymioty) - wówczas lepiej jest jeść pokarmy chłodne lub zimne.
•jedzenia tuż przed podaniem leków chemicznych (najlepiej jest zjeść min. 4-5 godzin wcześniej).
•pokarmów smażonych, wzdymających i tłustych. Natomiast powinno się przyjmować raczej takie pokarmy, które podaje się na zimno lub w temperaturze pokojowej i które nie mają ostrego aromatu.
Obrzęk limfatyczny
Jest to zaleganie chłonki, płynu normalnie krążącego w przestrzeniach międzykomórkowych, w obrębie kończyny na skutek niewydolności układu chłonnego. Najczęściej stan ten jest spowodowany usunięciem węzłów chłonnych pachowych lub pachwinowych lub też napromienieniem tych okolic z następowym zwłóknieniem wymienionych okolic. Węzły chłonne znajdujące sie w tych okolicach przestają pracować jak “pompa ssąco – tłocząca” i zalegająca chłonka zaczyna zalegać w kończynie. Powstaniu lub nasileniu obrzęku sprzyjają: otyłość, nadmierna aktywność fizyczna kończyny lub jej brak, skojarzenie kilku metod leczenia onkologicznego (np. operacji i radioterapii w pasze czy okolicy pachwinowej). Jeżeli chcemy uniknąć powstania obrzęku limfatycznego należy nosić dobrze dopasowaną i właściwą bieliznę; natomiast unikać wkłuć dożylnych i podskórnych, szarpania, dźwigania, przeciążania, urażania, oparzenia, odmrożenia, skaleczenia, ukłucia, ukąszeń owadów, uciskania kończyny (zegarek, bransoletka, obrączka, mankiet bluzki czy od aparatu do pomiaru ciśnienia). Odpowiednią rehabilitację może przeprowadzić tylko rehabilitant przeszkolony w zakresie rehabilitacji onkologicznej.
Odżywki
Od niedawna dostępne są w sprzedaży zbilansowane odżywki umożliwiające kompleksowe leczenie żywieniowe osób przewlekle chorych - przykładami takich odżywek są:
§ADVERA - odżywka stosowana we wszystkich stanach przebiegających z upośledzeniem odporności, w tym dla chorych na AIDS.
§ALITRAQ - dla chorych z zaburzeniami metabolicznymi związanymi z upośledzeniem pracy przewodu pokarmowego (zapalenia trzustki, zapalne choroby jelit, żywienie okołooperacyjne).
§DIASIP – dla pacjentów z cukrzycą.
§ENRICH - chorzy geriatryczni (starsi), z zaparciami, długotrwale żywieni enteralnie.
§ENSURE - przeznaczona dla chorych o normalnym zapotrzebowaniu energetycznym i z zapotrzebowaniem na pokarm ubogoresztkowy.
§ENSURE PLUS - przeznaczona dla chorych z wysokim zapotrzebowaniem energetycznym, którzy nie tolerują większych porcji pokarmu.
§FANTOMALT – przy schorzeniach przewodu pokarmowego.
§GLUCERNA - przy upośledzeniu tolerancji glukozy (w tym: przy cukrzycy).
§NEPRO - odżywka dla chorych dializowanych lub z niewydolnością nerek.
§NUTRISON / NUTRIDRINK – zbilansowana odżywka w postaci płynnej lub proszku, dostępna w wielu wersjach smakowych.
§OSMOLITE - dla chorych żywionych przez sondę z zapotrzebowaniem na pokarm ubogoresztkowy.
§PERATIVE - przy zaburzeniach czynnościowych pracy przewodu pokarmowego (żywienie pooperacyjne, ciężkie zakażenia).
§PEPTISON / PEPTI 2000 VARIANT - przy schorzeniach układu pokarmowego.
§PROMOTE - przy wysokim zapotrzebowaniu na białko (zakażenia, trudno gojące się rany, schorzenia przewlekłe).
§PULMOCARE - przy niewydolności oddechowej (duszność, astma, przewlekły nieżyt oskrzeli).
Decyzja o wyborze odżywki oraz czasie jej stosowania należy do lekarza prowadzącego leczenie.
Orzekanie
O stopniu niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji decyduje nie tyle sama nazwa choroby, co skutki anatomiczne i czynnościowe, jakie w organizmie chorego pozostawiły: choroba i jej leczenie, a także stopień adaptacji do nowych warunków. Dla przykładu: można zachorować na złośliwy nowotwór skóry (raka skóry) i zostać całkowicie wyleczonym operacyjnie, a można też zachorować na pospolitą chorobę, jaką jest grypa, a w wyniku jej powikłań na zapalenie mózgu czy mięśnia serca, które może doprowadzić nawet do zgonu. Ponieważ w onkologii trudno jest ustalić “wspólny obiektywny mianownik” orzeczniczy (takim jest np. pole i ostrość widzenia w okulistyce; EKG, test wysiłkowy i ECHO w kardiologii; zakres ruchów w stawach w ortopedii czy reumatologii), zatem ocena zdolności do pracy zawsze musi być indywidualna. Przyjmuje się, że każda choroba nowotworowa jest podstawą do uznania niezdolności do pracy, choć oczywiście są od tej reguły uzasadnione medycznie wyjątki. Natomiast niezdolność do samodzielnej egzystencji nie może być orzeczona z racji samej nazwy choroby i/lub leczenia u każdego chorego po usunięciu płuca, krtani czy piersi. Znaczenie w orzecznictwie mają także: wiek, choroby przebyte i towarzyszące, wady wrodzone, przyjmowane leki, itd. W orzecznictwie przyjęte jest orzekanie niezdolności do pracy (w ZUS: całkowitej lub częściowej; w KRUS – tylko całkowitej) oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji. Każde z tych świadczeń może zostać orzeczone na trwale lub okresowo. Wraz upływem czasu jaki mija od zakończenia leczenia, przy braku cech czynnej choroby, przyjmuje się, że zdolność do pracy powraca – wraz z adaptacją do nowych warunków czynnościowych czy anatomicznych organizmu. Szczegółowe omówienie tematu przekracza jednak ramy tego Poradnika i jest treścią specjalistycznych opracowań orzeczniczych ZUS/KRUS czy Sądów Pracy i Ubezpieczeń Społecznych.
Płodność
należy pamiętać o zakazie bycia ojcem lub matką przez okres leczenia i do 2 lat po jego zakończeniu – w tym czasie zaleca się stosowanie antykoncepcji, z tym jednak zastrzeżeniem, że u kobiet pod wpływem leczenia może dojść do zaburzeń cyklu miesiączkowego – oznacza to, że naturalne metody zapobiegania ciąży mogą okazać się nieskuteczne. Każde opóźnienie w przebiegu cyklu miesięcznego oraz nieprawidłowe krwawienie lub plamienie z dróg rodnych powinny być zgłoszone lekarzowi prowadzącemu leczenie. Każdą wybraną metodę antykoncepcji należy omówić także z lekarzem prowadzącym leczenie (czasami dla niektórych osób niezbędna staje się konsultacja rodzaju antykoncepcji z przewodnikiem religijnym). Należy także pamiętać, że problem stosowania antykoncepcji dotyczy obojga osób. Tak zwany „zespół kastracyjny”, czyli przejściowa lub trwała utrata płodności dotyka ok. 40% kobiet i 12-35% mężczyzn poddanych chemioterapii. Zaburzenia zgłaszane przez chorych dotyczą zaburzeń na tle psychogennym (zespoły nerwicowe i depresyjne w przebiegu leczenia), na tle organicznym (po operacyjnym usunięciu jądra u mężczyzn czy narządu rodnego lub piersi u kobiet) oraz spowodowane defektami kosmetycznymi (stomia). W wielu przypadkach chorzy ci wymagają porady psychologa czy psychiatry. Zaburzenia seksualne nasilają się zwykle po podaniu chemioterapii, a ich ustąpienie następuje po ok. 14 dniach. Pewne znaczenie mają także podawane chorym leki, a zwłaszcza niektóre przeciwwymiotne i niektóre cytostatyki ( Cis-Platyna, Nawelbina, Karboplatyna, Prokarbazyna, Winkrystyna).
Port naczyniowy
Jest to specjalny cewnik zakładany przez chirurga do żyły (najczęściej podobojczykowej), przez który istnieje możliwość bezpiecznego podawania chemioterapii. Porty takie stosuje się u tych chorych, u których istnieje duże ryzyko powikłań ze strony obwodowych naczyń żylnych, czy też wręcz niemożność podania chemioterapii taką drogą. Porty takie mogą być zakładane na wiele miesięcy, wymagają jednak częstych “płukań” heparyną w celu uniknięcia epizodów zatorowo-zakrzepowych. Z ich obecnością wiąże się zwiększone ryzyko pojawienia się chorób bakteryjnych, dlatego też wszelkie niepokojące objawy ogólne i miejscowe powinno się zgłaszać lekarzowi prowadzącemu.
Praca
Konieczność powstrzymania się od pracy zawodowej jest przez większość chorych odbierana jako degradacja ich pozycji społeczno-zawodowej, uzależnienie (choćby czasowe) od innych, niepewność co do ewentualnego powrotu do tej samej pracy po skończonym leczeniu. Generalnie rzadko zdarza się, by osoby leczone z przyczyn onkologicznych równocześnie pracowały, zwłaszcza jeżeli jest to praca fizyczna. Większe możliwości pogodzenia leczenia z pracą i powrotu do pracy po leczeniu mają osoby wykonujące pracę biurową, lekką, bez nadgodzin, narażenia na działanie szkodliwych wpływów środowiska pracy (np. pól magnetycznych czy elektrycznych) czy nie pracujące w godzinach nocnych. Jeżeli tylko jest to możliwe i charakter pracy nie jest nadmiernym obciążeniem dla organizmu, należy – w opinii autora – pozwalać chorym wracać do pracy zawodowej i związanej z tym aktywności.
Sanatorium
Przyjęło się uważać, że pacjenci onkologiczni mogą wyjechać do sanatorium dopiero po upływie 5 lat od zakończenia leczenia – przy braku cech czynnej choroby. W praktyce PFRON refunduje wyjazdy do sanatoriów uzdrowiskowych już w rok po zakończeniu leczenia onkologicznego, zaś niektóre sanatoria uzdrowiskowe przyjmują kobiety po amputacji piersi celem wczesnej rehabilitacji kończyny po stronie operowanej już po 3 miesiącach od daty operacji. Istatone zatem jest nie tyle kryterium czasu, jaki mija od leczenia, co wskazania medyczne wynikające ze stanu zdrowia (zarówno odnośnie choroby onkologicznej, jak i chorób przebytych czy towarzyszących). Druk skierowania na leczenie sanatoryjne wystawia lekarz prowadzący leczenie; on też sugeruje zakres oraz rodzaj rehabilitacji (wskazania i przeciwwskazania).
Seks
Płciowość to jedna z najważniejszych sfer ludzkiego życia. Metody leczenia onkologicznego bywają dla wielu chorych okaleczające zarówno fizycznie (stomie, amputacje) jak i psychicznie (“czy jestem nadal atrakcyjna/-y?”). Dla wielu związków jest to egzamin z ich dojrzałości, czasem wymagający wizyt u psychologa czy osoby duchownej. Ważna jest otwartość partnera osoby leczonej, która wyjdzie naprzeciw zapotrzebowaniu na rozmowę, potrzebę dodatkowej czułości, bliskości i wsparcia. Bywa, że partnerzy osób chorych boją się “zarażenia rakiem” i podświadomie odsuwają się. Większość osób poddawanych metodom leczenia onkologicznego czuje zmniejszenie aktywności seksualnej. Wynika to zarówno z zaburzeń hormonalnych, wpływu leków przeciwnowotworowych, czy skierowaniu uwagi na sprawy istotniejsze (stan zagrożenia życia, jakim jest rozpoznanie choroby nowotworowej). Należy jednak pamiętać, że to co było w związku osoby chorej istotne przed leczeniem, pozostaje istotne nadal – i w czasie leczenia i po nim, nawet jeżeli zmieni się trochę wygląd zewnętrzny.
W czasie leczenia należy unikać noszenia obcisłych spodni czy szortów, natomiast należy nosić bawełnianą bieliznę i rajstopy z bawełnianym wkładem. W przypadku pojawienia się uczucia suchości w pochwie, co może utrudniać współżycie, należy stosować specjalne kremy i żele dopochwowe (bez olejków czy wazeliny).
Sen
Ponieważ dorosły człowiek śpi przeciętnie 6-8 godzin na dobę, sen zajmuje łącznie około 25-30% całego czasu życia. Jest to zatem bardzo ważne zagadnienie dla prawidłowego funkcjonowania człowieka. Z istotnych rzeczy należy pamiętać, że w trakcie leczenia onkologicznego należy w miarę możliwości dużo (choć każdorazowo krótko) odpoczywać w ciągu dnia, a przed pójściem spać należy przewietrzyć pokój i poprawić pościel. Należy także dbać o regularne wypróżnianie (brak zaparć) i – jeżeli jest to konieczne – systematyczne przyjmowanie leków przeciwbólowych. Powinno się natomiast unikać długotrwałego (tj. ponad 2-3 tygodnie) przyjmowania leków z grupy tzw. benzodwuazepin (Estazolam, Rudotel, Lorafen, Relanium, Nitrazepam).
Skóra
w okresie leczenia chemioterapią czy radioterapią należy golić się maszynką elektryczną, a nie żyletką (w polu napromienianym).
Niektóre leki cytostatyczne mogą powodować reakcje skórne, które zwykle budzą duży niepokój chorego. Reakcje te mogą być zarówno miejscowe (w miejscu wkłucia), jak i uogólnione; zwykle pojawiają się w kilka godzin po podaniu leków i w kilka/kilkanaście godzin później ustępują. Najbardziej charakterystyczne reakcje skórne powodują: Xeloda: zespół “skarpetek i rękawiczek”, czyli złuszczanie skóry z tych terenów; Adriamycyna: pokrzywka (zwykle uogólniona) oraz zmiany barwnikowe skóry i/lub paznokci – przebarwienia zwykle pojawiają się w 2-3 tygodnie od rozpoczęcia leczenia Adriamycyną i trwają 10-12 tygodni po zakończeniu stosowania leku ; Bleomycyna: rumień oraz zmiany skórne – zwykle w okolicach łokci, kolan, łopatek i palców dłoni czasem prowadzące do powstania owrzodzeń. Ponadto mogą powstać przebarwienia paznokci; Nitrogranulogen (Mustargen): rumień i pokrzywka uogólnione; L-Asparaginaza: pokrzywka, świąd, obrzęk naczyniowy, gorączka, spadek ciśnienia krwi; Endoxan: przebarwienia paznokci, zębów i dziąseł (a czasami uogólnione); 5-Fluorouracil: przebarwienia paznokci, żył (po podaniu leku), czasem mogą też powstać uogólnione przebarwienia skóry. Przy leczeniu opisanych zmian skórnych polecane jest stosowanie roztworu złożonego połowie z wody utlenionej i w połowie z 0,9% NaCl – do okładów co 4-6 godzin (płyn należy przygotować bezpośrednio przed użyciem). Ponadto miejsca te należy często wietrzyć i unikać ich zakażeń.
Osoby leczone chemioterapią powinny unikać nasłoneczniania z uwagi na możliwe reakcje skórne. Mogą one przybrać jedną z dwóch form: (1) fotowrażliwości (po podaniu: Aktynomycyny-D, Adriamycyny, Metotrexatu, Bleomycyny, Dacarbazyny, 5-Fluorouracylu i Vinblastyny) lub (2) odczynu „nawracającego” (reakcje skórne typu rumienia, złuszczania naskórka, zmian naczyniowych czy przebarwienia, które pojawiają się po podaniu leków cytostatycznych w miejscach uprzednio napromienianych) – do tych leków należą: Adriamycyna, Aktynomycyna-D, Bleomycyna, Endoxan, 5-Fluorouracyl, Metotrexat, Hydroxymocznik, Vinkrystyna i Vinblastyna. Reakcje skórne w polu napromienianym mogą pojawić się zarówno w czasie, jak i nawet w wiele tygodni po zakończeniu radioterapii. Do toalety i leczenia opisanych wyżej zmian skórnych przebiegających z odczynem „na sucho” należy użyć łagodnych mydeł (Dove, Aveeno, Dial), lanoliny do delikatnego nacierania i aerozolu lub maści z dodatkiem sterydów. Jeżeli odczyn skórny przebiega „na wilgotno” (z sączeniem) należy użyć wody utlenionej, soli fizjologicznej oraz mydeł wymienionych powyżej. Efektywne są także maści z filtrem przeciwsłonecznym nr 15 lub wyższym.
W czasie stosowania chemioterapii należy unikać opalania się. Przed wyjściem z domu na ostre słońce należy posmarować skórę kremem z filtrem UV (nr 15 lub wyższy) w celu jej ochrony przed oparzeniem słonecznym. Jeżeli dojdzie do wysychania skóry, należy wcierać w nią niewielkie ilości kremów nawilżających.
W przypadku wysychania ust należy stosować krem natłuszczający (np. maść witaminową). Bardzo ważne jest także (z uwagi na zwiększona skłonność do infekcji) utrzymywanie wysokiego poziomu higieny osobistej, zapobieganie przypadkowym zranieniom oraz unikanie kontaktu ze zwierzętami domowymi (możliwe jest pojawienie się chorób odzwierzęcych).
Szczególnie dbać o czystość i higienę ciała, tj. o:
•częste i dokładne mycie rąk,
•unikanie zakażeń i przeziębień (nie powinno się przebywać wśród chorych, w dużych skupiskach ludzi, należy unikać przeciągów).
•staranne wytarcie okolicy odbytu po wypróżnieniu, zwłaszcza gdy występują żylaki odbytu.
•unikanie zranień i zakażeń (do prac w polu czy w ogródku należy zawsze wkładać gumowe rękawiczki; gdy zaś dojdzie do zranienia miejsce urazu należy jak najszybciej umyć ciepłą wodą i odkazić).
•dbałość o paznokcie (nie wolno zbyt głęboko wycinać skórek).
•dbałość o skórę (nie wolno samemu drapać ani wyciskać czy usuwać żadnych zmian skórnych; po kąpieli (przeprowadzanej w letniej, a nie gorącej wodzie) skórę należy wytrzeć nie poprzez pocieranie o nią ręcznikiem, a poprzez delikatne osuszenie dotykaniem.
•unikanie uprawiania sportów tzw. kontaktowych, tj. niosących z sobą większe ryzyko urazów.
•właściwe czyszczenie nosa (delikatne wycieranie w miękką chusteczkę, bez pomagania sobie palcem).
Skóra po radioterapii
W celu możliwie pełnej ochrony skóry przed ubocznymi skutkami radioterapii wskazane jest:
§ochranianie skóry napromienianej przed nasłonecznieniem i urazami, także w wiele lat po przebytej radioterapii. Polecane jest wcieranie w nią oliwki (np. „Johnson`s baby”). W tym terenie skóry dochodzi bowiem do scieńczenia skóry, łatwiejszego jej pękania, zbliznowacenia.
§poznanie specyfiki odczynu popromiennego - odczyn po radioterapii może przybierać jedną z dwóch postaci:
ümoże dojść do złuszczania skóry „na sucho” - skóra jest wtedy zaczerwieniona, sucha, łuszcząca się. W leczeniu odczynu stosujemy wówczas: zasypki (Alantan, maść witaminową, Hydrocortison w kremie, Panthenol aerosol).
ümoże dojść do złuszczania „na wilgotno” - wówczas do powyższych objawów dołącza się sączący wysięk. W leczeniu nie stosujemy zasypek i pudrów, tylko: Linomag płyn lub krem, Silol, Panthenol, maść witaminową, Argosulfan, Biafine krem, Linomag, Waselinę, Lanolinę, Hydrokortyzon krem czy okłady z jałowej parafiny.
§noszenie możliwie najbardziej przewiewnych ubrań z materiałów naturalnych (bawełna, jedwab), a nie sztucznych. Powinny one umożliwiać wietrzenie pól napromienianych.
§profilaktyczne unikanie odparzeń w fałdach skórnych (pachy, pachwiny, fałdy na skórze brzucha). Fałdy te należy rozdzielić gazikiem (nie watą!) nasączonym jednym z leków wymienionych w pozycji mówiącej o leczeniu złuszczania skóry „na wilgotno”.
§mycie skóry napromienianej dopiero po wspomnianym okresie 6-8 tygodni od zakończenia radioterapii. Należy rozpocząć je od letniej wody z dodatkiem mydła dla dzieci (lub innego nie zawierającego dodatków kosmetycznych). Dopiero po 2-3 dniach takiego mycia można włączać stopniowo coraz cieplejszą wodę i inne kosmetyki. Nie powinno się używać do mycia wody zbyt zimnej ani zbyt ciepłej - tylko letniej.
Należy natomiast unikać:
§mycia skóry w terenie napromienianym przez okres trwania radioterapii i do 4-6 tygodni po jej zakończeniu, tj. do czasu ustąpienia odczynu popromiennego. Wcześniejsze mycie pola napromienianego może doprowadzić do nasilenia odczynu popromiennego, a nawet do martwicy skóry.
§nasłonecznienia i urazów skóry w polu napromienianym, także w wiele miesięcy czy lat po zakończeniu leczenia. Przed wyjściem na słońce należy skórę delikatnie natłuścić (np. maścią witaminową) oraz osłonić czapką, kapeluszem z szerokim rondem czy ubraniem. Także zimą nie powinno się wychodzić na dwór bez natłuszczenia skóry (terenu napromienianego). W terenie napromienianym skóra staje się cieńsza, łatwiej pęka i bliznowacieje.
§golenia skóry okolic napromienianych z powodu możliwości urazu i infekcji. Dozwolone jest ewentualne używanie maszynek elektrycznych. Należy jednak unikać kosmetyków używanych do i po goleniu (kremy, żele, wody toaletowe, itd.).
§używania waty do pielęgnacji skóry napromienianej, zwłaszcza gdy utrzymuje się jeszcze odczyn popromienny.
§krochmalenia odzieży.
§używania plastra samoprzylepnego na skórze w terenie napromienianym. Jeżeli staje się konieczne zastosowanie opatrunku - należy zastosować papierowy, a plaster przykleić poza polem napromienianym.
§stosowania na skórę napromienianą maści kosmetycznych, kremów, dezodorantów, perfum, wody toaletowej, itp. - przez okres trwania radioterapii i do 8 tygodni po jej zakończeniu - chyba, że zezwoli na to lekarz.
§drapania, pocierania, tarcia, wyciskania, nagrzewania czy ochładzania skóry napromienianej - obszar ten należy traktować bardzo delikatnie.
Szczepienia
W zasadzie nie ma przeciwwskazań do przyjmowania szczepień. Zasada ogólna mówi, że szczepionka nie powinna być przygotowana z żywych drobnoustrojów. Pacjentom leczonym chemicznie wolno podać szczepionki przeciwko: cholerze, tyfusowi, grypie (Vaxigrip), polio (salk) i WZW typu B (np. Engerix  . Zaszczepienie się może jednak nie dać odpowiedniego efektu. Wszystkie wątpliwości pomoże rozstrzygnąć lekarz.
Toksyczność leczenia
Niektóre ze stosowanych w leczeniu chemicznym leków mogą mieć ujemny wpływ na układ nerwowy (do leków tych należą: Winkrystyna, Winblastyna, Windezyna, Nawelbina, Cis-Platyna, Taxol). Charakterystycznymi objawami toksycznymi są w takich sytuacjach: bóle oraz drętwienia palców rąk i stóp (zwłaszcza opuszek lub w zakresie “skarpetek i rękawiczek”), trudności z wykonywaniem czynności precyzyjnych (zapinanie guzików, nawlekanie nitki na igłę), skłonność do zaparć, „opadanie” stopy (np. zawadzanie nią przy wchodzeniu na krawężnik). Objawy te zwykle samoistnie ustępują po zakończeniu chemioterapii i rzadko wymagają istotnych interwencji. O innych ubocznych, możliwych do wystąpienia objawach ubocznych (ze strony np. tkanki płucnej, nerek, serca, wątroby czy skóry) powinien Państwa szczegółowo poinformować lekarz prowadzący leczenie – pełen opis tych zdarzeń przekracza ramy niniejszego Poradnika.
Włosy
stosowaniu chemioterapii może towarzyszyć łysienie, któremu praktycznie nie można zapobiec, ale które zwykle jest przejściowe i odwracalne (włosy zwykle nie wypadają z cebulkami, dzięki czemu mogą odrastać, tylko łamią się nad powierzchnią skóry). Łysienie może obejmować nie tylko skórę owłosioną głowy, ale także inne okolice ciała (nawet rzęsy, brwi, owłosienie łonowe). Do przejściowego wyłysienia może dochodzić nawet kilkakrotnie w czasie leczenia chemicznego. W czasie trwania chemioterapii należy unikać używania suszarek, wałków i urządzeń do układania włosów, a suszyć je należy w niskiej temperaturze. Włosy należy czesać delikatnie, a do ich pielęgnacji wolno używać tylko łagodnie działających środków. Włosów nie wolno farbować ani wykonywać trwałej ondulacji. Przed rozpoczęciem chemioterapii wskazane jest ich skrócenie - uważa się, że dłuższe włosy, bardziej napinając skórę, ułatwiają łysienie. W przypadku gdy prawdopodobieństwo utraty włosów jest duże (o tym powinien uprzedzić lekarz) - lepiej jest wcześniej kupić (lub wypożyczyć) perukę. W sprzedaży bywają także dostępne maści i kremy do wsmarowywania we włosy w czasie chemioterapii i po jej zakończeniu - przykładem takiej odżywki jest „WAX” – mają one zapobiegać utracie włosów, lecz zdarza się, że efekt ich stosowania nie jest satysfakcjonujacy. Niektórzy chorzy mogą spotkać się z twierdzeniem, że pomocne jest ochładzanie skóry głowy (np. okładami z lodu) – obecnie jednak pogląd ten nie ma już zwolenników.
W przybliżeniu można samemu określić stopień ryzyka utraty włosów (znając leki przyjmowane w czasie chemioterapii). Do leków często powodujących łysienie należą: Adriamycyna, Taxol, Bleomycyna, Aktynomycyna-D, Endoxan (podany dożylnie), Ifosfamid, Windezyna; do leków powodujących łysienie okazjonalnie (stopień łysienia zależy tu od dawki leku): 5-Fluorouracyl, Mitoksantron, Wepezyd, Metotreksat, Winkrystyna, Winblastyna, Karmustyna; natomiast do leków powodujących łysienie rzadko: Cis-Platyna, Dakarbazyna, Mitomycyna-C, Lomustina, Arabinozyd Cytozyny, Prokarbazyna, Melfalan, 6-Merkaptopuryna, 6-Tioguanina. Należy jednak pamiętać, że istnieje wiele innych przyczyn usposabiających do utraty włosów. Należą do nich zwłaszcza (1) przyjmowanie niektórych leków: antybiotyków (gentamycyna, tetracykliny, streptomycyna), antykoagulantów (heparyna), leków przeciwdrgawkowych (fenobarbital, fenytoina), hormonów (testosteron, estrogeny) czy innych (levodopa, propranolol, vitamina A w dawce ponad 50.000 jedn./dzień, chlorpromazyna, hydrochlorotiazyd) oraz (2) niektóre stany chorobowe (przewlekłe stany gorączkowe, przewlekły stres, nad- i niedoczynność tarczycy, zaburzenia poziomu estrogenów, choroba Addisona, półpasiec, kontaktowe zapalenie skóry, obniżony poziom białka w surowicy krwi).
Wynaczynienie
Termin ten określa wydostanie się leku przeciwnowotworowego podawanego dożylnie poza ścianę żyły. Zawsze jest to bardzo istotne powikłanie leczenia, dlatego też podawanie dożylnej chemioterapii wymaga dużej uwagi zarówno ze strony personelu, jak i samych chorych, zarówno w czasie samego podawania leku i w domu. Objawy wynaczynienia obejmują cała gamę zmian skórnych: od zaczerwienienia do głębokich owrzodzeń. Do leków silnie uszkadzających przy wynaczynieniu zaliczamy: Adriamycynę, Mitomycynę, Daktynomycynę, Winblastynę, Winkrystynę, Navelbinę, Mitoksantron, Paklitaksel, 5-Fluorouracyl (w dużych stężeniach), Dakarbazyna i Cis-platyna (w dużych stężeniach). Pozostałe leki zaliczamy do drażniących. Jeżeli zatem leczenie polega na podawaniu wyżej wymienionych leków, należy samemu zwracać szczególną uwagę na wygląd miejsca wkłucia i stan żył. W przypadku zauważenia jakiejkolwiek zmiany w tym terenie lub zmiany doznań podczas podawania leku, należy poinformować o tym personel. Nie należy samemu próbować usuwać wkłucia z żyły.
Wzrok
Wiele osób podaje pogorszenie ostrości widzenia w czasie i po leczeniu onkologicznym. Najczęstszym zgłaszanym objawem jest nadmierne łzawienie oczu w trakcie chemioterapii. Niektóre leki stosowane w chemioterapii powodują utrudnienie odpływu łez z worka spojówkowego przez kanał łzowy do nosa. Nadmiar łez wypływa wówczas przez kąt zewnętrzny oka, często także dołącza się zapalenie spojówek. W takich sytuacjach należy często przemywać oczy dostępną w aptekach jałową wodą lub preparatem Sulfacetamidum. Z leków mających niekorzystny wpływ na narząd wzroku należy wymienić zwłaszcza: 5-Fluorouracyl, Metotrexat, Cis-platyna, Karboplatyna, Adriamycyna, Busulfan. Osoby leczone tymi lekami powinny zwracać baczniejszą uwagę na stan narządu wzroku i w razie niepokoju udać się do okulisty.
Zaparcia
Mogą one powstać na bardzo różnym tle – dla osób leczonych onkologicznie najważniejszymi przyczynami, o których warto pamiętać (by móc im zapobiegać) są: otrzymywanie w czasie chemioterapii Winkrystyny, Winblastyny, Windezyny lub Nawelbiny oraz przewlekłe przyjmowanie leków przciwbólowych. Osobną grupę przyczyn stanowią następstwa leczenia operacyjnego raka jelita grubego. Konkretną przyczynę zawsze rozpozna lekarz i on też zaleci stosowne leczenie.
By jednak zmniejszyć przykre dolegliwości spowodowane zaparciami warto pamiętać poniższe zasady dietetyczne:
•w przypadku zaparć należy włączyć do jadłospisu potrawy zbożowe, prażoną kukurydzę, pieczywo gruboziarniste, orzechy, zboża, gotowane warzywa, owoce, jarzyny i generalnie pokarmy bogate we włóknik. Należy także pić sok ze śliwek i (zwłaszcza) ciepłe płyny.
•z leków przeciw zaparciom należy polecić: czopki glicerynowe, Xenna, Bisacodyl, Lubenthyl, Actapulgite, Fortrans, Forlax, czy syrop Lactulosum. O rodzaju leku decyduje jednak wyłącznie lekarz.
Zęby
należy sprawdzić stan jamy ustnej przed rozpoczęciem leczenia i wyleczyć wszelkie ubytki - wyrwanie chorego zęba będzie możliwe dopiero min. 14 dni po zakończeniu chemioterapii. Także radioterapię będzie można rozpocząć dopiero w 14 dni po usunięciu zęba. Najlepsze jest leczenie dążące do zachowania każdego zęba.
Należy także używać miękkiej szczoteczki do zębów - by nie ranić dziąseł - do mycia tak zębów jak i dziąseł po każdym posiłku. Także po każdym posiłku oraz dodatkowo rano i wieczorem należy wyjąć i umyć protezy zębowe, jeżeli ich używamy. Do mycia zębów wskazane jest raczej używanie past fluorowanych, które nie zawierają dodatków ścierających szkliwo. Po skończonym myciu zębów pastą należy przepłukać usta roztworem przyrządzonym z pół łyżeczki soli i pół łyżeczki sody rozpuszczonych w pół litra wody. W przypadku nietolerowania pasty do zębów można myć zęby sodą oczyszczoną (łyżeczka sody na szklanki ciepłej wody). Szczoteczkę do zębów należy oczyścić po każdym myciu zębów i trzymać ją w suchym i czystym miejscu. Szczoteczka taka powinna być zmieniona co 1 miesiąc. Dla dobrego oczyszczenia przestrzeni międzyzębowych należy używać specjalnych nici stomatologicznych.
Zmęczenie i znużenie
Najważniejszym, a bardzo często niedocenianym, objawem ubocznym leczenia i samej choroby, mającym niebagatelny wpływ na tolerancję leczenia i przez to na jego wynik, jest uczucie zmęczenia i znużenia. Dotyczy ono 80% leczonych chorych, wśród których aż 86% uniemożliwia ono normalne funkcjonowanie. Uczucie zmęczenia pojawia się około 3-4 dnia po podaniu leków chemicznych, narasta do około 10 dnia, po czym jego nasilenie ulega stopniowemu zmniejszeniu, tak, że przed podaniem kolejnego cyklu chemioterapii (tj. po ok. 3 tygodniach) chory ma ponownie prawidłową aktywność życiową. Zauważono, że można zredukować uczucie zmęczenia, np. poprzez podawanie skutecznych leków przeciwwymiotnych w czasie chemioterapii.
Nie należy za wszelką cenę zwalczać uczucia braku sił. Jeżeli jest to konieczne, należy po prostu odpocząć.
Jest dużo prostych sposobów pozwalających na zapobieżenie powstaniu zmęczenia, możliwych do stosowania przez samych chorych. Dlatego też chorzy poddawani chemioterapii powinni:
•spożywać posiłki: bogate w witaminy C, B12 i żelazo; wysokokaloryczne; wysokobiałkowe.
§jeść mało, ale często.
§pić do dwóch litrów płynów na dobę (co umożliwia eliminację zbędnych produktów przemiany materii).
§włączyć do diety warzywa i owoce.
Jednocześnie powinni unikać:
* picia większych ilości herbaty.
* przyjmowania leków obniżających kwasowość żołądka (gdyż zmniejszają one wchłanianie żelaza).
Istnieje także wiele sposobów aktywizacji pozwalających skierować aktywność życiową na nowe dziedziny – zmniejsza to uczucie znużenia i poprawia pogodę ducha. W realizacji poniższych wskazówek nikt jednak samego chorego nie wyręczy! Należy do nich np. aktywność towarzyska, z której – w miarę możliwości – nie powinno się rezygnować. Należy np. pamiętać, by wychodząc w gości na kolację wziąć (na wszelki wypadek) leki przeciwwymiotne, a przed samym wyjściem odpocząć. Jeżli tylko istnieje taka możliwość, należy starać się podjąć pracę, w miarę możności lekką i nie wymagającą wysiłku fizycznego, pracy na wysokościach, w hałasie, zapyleniu, polach elektrycznych czy magnetycznych, etc., nawet gdyby miała to być praca w niepełnym wymiarze godzin.
Należy także:
§przeprosić się ze swoimi najbliższymi (jeżeli jest taka potrzeba) i żyć z nimi jak najbardziej zgodnie.
§zainteresować się sprawami wiary i swoim stosunkiem do niej (spowiedź św.!).
§zająć się swoim hobby, starać się oglądać zwłaszcza odprężające filmy komediowe lub przyrodnicze.
§„udomowić” własne zwierzę (psa, kota, ptaszka, chomika) i opiekować się nim.
§starać się nie tracić dobrego humoru.
§unikać wykonywania prac, które może wykonać ktoś inny z domowników (zwłaszcza prac cięższych, nużących, nieprzyjemnych. Każda praca powinna być zaplanowana i racjonalnie rozłożona w czasie. Z jednej strony trzeba zwrócić uwagę, by nie odbywało się to kosztem rodziny, z drugiej - należy pozwolić innym pomóc sobie).
§przed pójściem spać wykonać kilka lekkich ćwiczeń gimnastycznych.
§po takim wysiłku wziąć ciepły natrysk (kąpiel).
§a następnie wypić szklankę ciepłego mleka.
§starać się utrzymać regularny rytm snu i wypoczynku (w miarę możności należy leżeć często, ale krótko w ciągu dnia, gdyż dłuższe leżenie w łóżku zamiast pomóc - wyczerpuje chorego i pogłębia depresję).
§stosować masaże ręczne rozluźniające mięśnie.
§w ciągu dnia pić herbatki ziołowe.
§dopuszczalne jest w uzasadnionych sytuacjach wypicie słabego drinka alkoholowego, o ile nie koliduje to z przyjmowanymi lekami.
Żyły
Przy stosowaniu chemioterapii zachodzi konieczność wykonania dużej liczby wkłuć i zabiegów wykonywanych u Państwa podczas każdego podania leku. Wynika to z faktu, że zarówno przed podaniem pierwszego leku, jak też pomiędzy podaniami kolejnych leków i ostatecznie - po podaniu ostatniego z cytostatyków (składników chemioterapii) - należy „przepłukać” żyły lekiem obojętnym w celu ochrony naczyń. Stąd też wygodniej jest (o czym raz już była mowa, a co jest naprawdę ważne ) używać tzw. wenflonów zamiast igieł metalowych. Po każdym podaniu leku i usunięciu wkłucia z żyły należy przez 5 minut trzymać non-stop przyciśnięty w miejscu wkłucia wacik (zwilżony spirytusem), dla zapobieżenia powstania krwiaka i wynaczynienia krwi - jest to często nie przestrzegane przez chorych zalecenie, mogące dać przykre następstwa bólowe oraz trudności z ponownym wykonaniem wkłucia przy kolejnej chemioterapii.
Leki cytostatyczne podawane drogą dożylną mogą ulec wynaczynieniu (czyli przedostać się poza żyłę) w przypadku, gdy żyły są zbyt słabe, zmienione chorobowo, łatwo pękają czy też – gdy pacjent wykona zbyt gwałtowny ruch ręką doprowadzając do przebicia igłą ściany naczynia. Dlatego należy bardzo starannie obserwować miejsce wkłucia (czy nie tworzy się „bąbel” w miejscu iniekcji lub czy okolica ta nadmiernie nie uciepla się, ewentualnie czy się nie zaczerwienia) oraz należy trzymać rękę w miarę możności w jednej pozycji bez wykonywania nią gwałtowniejszych ruchów. Szczególnie wskazówek tych należy przestrzegać podczas podawania takich leków jak: Cosmegen, Adriamycin, Mustargen, Dacarbazin, Vinblastin (Velbe), Vincristin (Oncovin) i Mitomycin-C. O takim ryzyku powinien poinformować lekarz.
W celu ochrony naczyń - na miejsce wkłucia (i najbliższą okolicę) można stosować okłady: łyżką stołową octu lub sody oczyszczonej na szklankę przegotowanej i chłodnej wody należy nasycić watę, przyłożyć ją w miejscu wkłucia i obandażować na kilka godzin.
Przedstawione tu uwagi i porady nie są oczywiście „złotym lekiem”, który pomoże każdemu choremu na nowotwór pacjentowi i w każdej sytuacji. W zdecydowanej większości zdarzeń, jak wynika z doświadczeń autora, sprawdzają się, przynosząc chorym istotną ulgę w chorobie. Jeżeli zawarte w Poradniku materiały pomogą komuś lżej przejść przez leczenie i chorobę – spełni on swoje zadanie
dr n. med. Robert Wiraszka, specjalista onkolog.
ŹRÓDŁO FORUM AMAZONEK NET-za zgodą autora
|
|
